Các dấu tích kiến trúc thời Lê ở Hoàng Thành Thăng Long xuất lộ có số lượng ít hơn so với các vết tích kiến trúc thời Lý – Trần.

Trong khuôn viên Thành cổ Hà Nội hiện còn lưu giữ một số hiện vật bằng đá từ các thời Lý, Trần, Lê. Phần lớn những hiện vật này được tìm thấy trong đợt khai quật khảo cổ được tiến hành năm 1998 bên trong thành cổ. Những hiện vật bằng đá là bệ chân cột đều có hình chạm tiêu biểu cho văn hoá và nghệ thuật chạm khắc của mỗi thời kỳ. Bởi thế, ẩn chứa bên trong mỗi hiện vật là rất nhiều thông tin thú vị…

Ở bất kỳ thời kỳ nào có trao đổi hàng hóa, tiền tệ không thể thiếu trong đời sống xã hội. Thời Lý cũng vậy. Đồng tiền đầu tiên của nhà Lý, được xác định là “Thuận Thiên đại bảo”. Điều này được nhiều người xác nhận, và các bảo tàng, các nhà trưng bày có trưng bày đồng tiền này cũng khẳng định đó là đồng tiền đầu tiên của nhà Lý, được dùng phổ biến từ năm 1010 đến năm 1028.

Ngày nay, người ta biết đến công trình này với tên gọi Hậu Lâu. Thuở xưa, toà lầu này còn được gọi là Tĩnh Bắc Lâu. Đây là một trong những lầu gác thuộc khu vực hậu cung – nơi ở và sinh hoạt của hoàng hậu và các cung tần, mỹ nữ. Đến thời Nguyễn, Hậu Lâu vẫn được giữ làm nơi ở của các cung tần, mỹ nữ đi theo nhà vua mỗi chuyến công du Bắc Hà.

Trong đợt khai quật khảo cổ vừa qua, các nhà khảo cổ đã tìm thấy những mảnh gốm Ai Cập tại khu khảo cổ Hoàng thành Thăng Long. Phát hiện mới này đang đặt ra nghi vấn về việc có hay không mối giao thương giữa Đại Việt và khu vực Tây Á?

Kinh đô là trung tâm chính trị – hành chính và đi liền với nó là trung tâm quân sự, kinh tế và văn hoá của một đất nước. Bất cứ một triều đại, một thể chế chính trị nào khi nắm chính quyền, công việc đầu tiên phải là xác định vị trí đóng đô.

Cuối thời nhà Trần, Hồ Quý Ly, vị quan vốn được Trần Nghệ Tông hết lòng tin yêu, đã thâu tóm được mọi quyền lực trong triều đình. Sau khi ép Trần Thuận Tông dời đô vào An Tôn (Vĩnh Lộc, Thanh Hóa, vốn là quê hương của Hồ Quý Ly), Hồ Quý Ly tiếp tục ép vua Trần nhường ngôi cho con trai là Trần An.

Kinh đô Thăng Long có vinh dự là mảnh đất đã sinh thành hoặc nuôi dưỡng nhiều thiền sư, nhiều nhà nghiên cứu Thiền học nổi tiếng như Trần Thái Tông là người mở đầu triều đại nhà Trần, cũng là người nêu tấm gương sáng cho việc tu tập, nghiên cứu Thiền học của vương triều Trần. Các nhà vua anh hùng nối tiếp của triều Trần, mà tiêu biểu nhất là Trân Nhân Tông, là những người sùng phật, nghiên cứu sâu về Thiền học và khai thác những nhân tố tích cực của đạo Phật trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Cuối thời Lý, chính sự rối ren, triều đình mục ruỗng, Điện tiền chỉ huy sứ Trần Thủ Độ ép vua Lý Huệ Tông đi tu, nhường ngôi cho con gái là Lý Chiêu Thánh khi ấy mới 7 tuổi. Lý Chiêu Thánh lên ngôi, lấy hiệu là Lý Chiêu Hoàng. Tiếp đó, Trần Thủ Độ kiếm cách tác hợp cho Lý Chiêu Hoàng với người cháu của mình là Trần Cảnh, rồi buộc Lý Chiêu Hoàng phải nhường ngôi cho chồng. Cuộc chuyển giao quyền lực giữa hai nhà Lý – Trần diễn ra như thế.

Kinh thành thời Trần và thời Lý về cơ bản không có nhiều khác biệt. Kế thừa thời Lý, thời Trần cũng chia Kinh thành làm 61 phường, bao gồm cả phường buôn bán, phường thợ và phường làm nông nghiệp. Bá quan văn võ, hoàng thân quốc thích cũng dựng phủ điện ở khu vực Kinh thành.