Hoa sen trong giếng ngọc

Mạc Đĩnh Chi, tự là Tiết Phu, người làng Lũng Động, huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương, sống vào khoảng đầu thế kỷ XIV, không rõ năm sinh năm mất.

Tục truyền làng ông có một gò đất lớn, vốn là khu lăng tẩm đã lâu đời, cây cối mọc um tùm, rậm rạp thành rừng, hươu, khỉ rất nhiều. Một bữa mẹ ông vào đó kiếm củi bị một con khỉ độc hiếp rồi có mang. Bố ông tức giận, cải trang thành đàn bà đi kiếm củi và giết chết con khỉ ấy. Được vài hôm, ở chỗ xác con khỉ bỗng thấy mối đùn lên thành một ngôi mộ. Sau đấy ít lâu khi bố ông mất, lúc hấp hối dặn người nhà chôn mình vào chỗ mộ con khỉ.

Khi Mạc Đĩnh Chi sinh ra, tướng mạo vô cùng xấu xí: lùn, đen, mồm rộng, mũi tẹt, trán dô. Người làng thường bảo đó là con khỉ tinh nghiệm vào. Nhưng ông lại rất thông minh, ngay từ nhỏ đã nổi tiếng thần đồng. Đời Trần Anh Tông, niên hiệu Hưng Long thứ 12 (1304), ông đi thi, văn bài làm trội hơn mọi người nhưng vì mặt mũi xấu xí nên nhà vua không muốn cho ông đỗ. Ồng bèn dâng bài phú “Ngọc tỉnh liên” (Hoa sen trong giếng ngọc) để nói lên cái phẩm giá thanh cao của mình. Trong bài phú có những câu như:

Phi đào lý chi thô tục; phi mai trúc chi cô hàn
Phi tăng phòng chi cẩu kỷ; phi Lạc thổ chi mẫu đơn
Phi Đào lệnh đông ly chi cúc; phi linh quân cửu uyển chi lan
Nãi thái hoa phong đầu ngọc tỉnh chi liên….

Nghĩa là:

Chẳng phải như đào trần, lý tục; chẳng phải như trúc cỗi, mai gầy (1)
Cẩu kỷ phòng tăng khó tránh; mẫu đơn đất Lạc nào bì (2)
Giậu Đào lệnh cúc sao ví được; vườn Linh quân lan sá kể gì. (3)
Ấy là giống sen giếng ngọc ở đầu núi Thái Hoa vậy!…

Vua xem xong bài phú, tỏ ý rất cảm phục, liền cho Mạc Đĩnh Chi đỗ Trạng nguyên. Về sau ông làm tới chức tả bộc xạ (thượng thư) và là ông quan thanh liêm, được nhân dân rất yêu mến.
______________________
Chú thích:
1. Đào trần, lý tục: Do câu thơ cổ: “ Đào lý mẫu sơn tổng thô tục” (Hoa đào hoa mận đầu núi đều là thứ thô tục)
2. Cẩu kỷ phòng tăng: cẩu kỷ là tên một cây thuốc. Đời Đường, Lưu Vũ Tích vịnh cây cẩu kỷ có câu : “ Tăng phòng được thụ y bàn tỉnh” ( cây thuốc của chùa nương bên giếng lạnh). Mẫu đơn đất Lạc: Đất Lạc Dương, Trung Quốc là nơi có hoa mẫu đơn đẹp nhất, nên người ta cũng thường gọi là “ hoa Lạc Dương”
3. Giậu Đào lệnh: Đào lệnh tức Đào Tiềm đời Tấn, làm quan lệnh ở Bành Trạch. Thơ Đào Tiềm có câu : “ Thái cúc đông ly hạ” ( hái hoa cúc ở dưới giậu phía đông). Vườn Linh quân: Khuất Nguyên tên chữ là Linh Quân. Thiên ly tao của Khuất Nguyên có câu: “ Dư ký tư lan chi cửu uyển hệ, hựu thụ huệ chi bách mẫu” (Ta tưới hoa lan chín uyển, lại trồng hoa huệ trăm mẫu) - một uyển bằng 30 mẫu Trung quốc đời xưa. (ST)